Til (Lehçe) Haqqında Qısqa bir Şerh

Saytnıñ türkçe tercimesi qısmiydir: ekseriyetnen yalıñız (soldaki) seyrüsefer sutunı ile şablon qısımlarınıñ türkçe tercimesi bardır. Türk tiliniñ QIRIMTATAR tilinden zaten az farqı bardır ve QIRIMTATARCA (haq) saylansa, bahis mevzusı farqlar daha da azlaşır. Amma, bu sayt içün türkçe tercimelerni yapmağa isteseñiz, lütfen bizni haberdar etiñiz.

Sayttaki QIRIMTATARCA metinlerge kelgende, eki variant temin etile: birinde (haq), 1938 senesinden evelki Arap ve Latin edebiy til imlâlarında olğanı kibi, yımşaq 'h' imlâda aks etile; digerinde ise (aq), 1938 senesindeki Kirilleştirmedeki kibi yımşaq 'h' harfi aks etilmey (bu imlâ qaidesinde bir çoq istisna da bar). Bu imlâ (ve telâffuz) variantlarınıñ ekisi de deñişik menbalarda qullanılğandır: o noqtainazardan bu saytta yañı bir şey yoqtır. Mında belki yapılğan bir "ilk", bir İnternet saytı olaraq olarnı qarıştırmadan bu variantlarnıñ ekisini de temin etmek ve olar arasındaki saylav hem tercihni qullanıcığa qaldırmaqtır. Latin elifbesine keçiş devrinde muvaqqat olaraq şay yapmaq ğayet mantıqlı olsa kerek.

Bu meseleniñ ğayet mürekkep olğanından dolayı, bu proyekt tarafından Mozilla, Gnome, Ubuntu ve freedesktop.org proyektlerine qoşulğan hisseler 2012 senesine qadar yalıñız "aq" imlâsını qullanmaqta edi. 2012 senesi, Linuks içün yapılğan tercime yañartmalarında "haq" imlâsı qullanıldı. 26 mayıs 2010 tarihına qadar, bu saytta da yalıñız "aq" imlâsı qullanıla edi. Bazı fikirlerge köre, 1938 senesinden evelki Arap ve Latin elifbelerindeki yımşaq 'h' harfiniñ imlâsı ihmal etilmeli ve unutılmalıdır. Elbette, herkesniñ öz fikrine haqqı bardır. Amma inkâr etilmez aşağıdaki faktlar bu yanaşımnıñ tek yanaşım olmağanını ve aslında kerçekten uzaq olğanını isbatlay:

1. Yuqarıda zikr etilgeni kibi, 1938 senesinden evel yımşaq 'h' hem Arap, hem de Latin edebiy til imlâlarında aks etildi. Diqqatqa lâyıq bir husus ta şudır: telâffuz ve imlâ alâqadar meselelerdir, amma aynı şey degildir.
Arap imlâsı Latin imlâsı (1926) Kiril imlâsı (1938)
خ Xx Хх
ح Hh Tüşürildi (bir çoq söz müstesna)
ه

2. 1938 senesi yapılğan Kirilleştirmeniñ ve ondan bir qaç sene evel yapılmağa başlanğan siyasiy (sürgünler ve qurşunğa tizmeler) ve lisaniy (aynı seslerniñ türkiy tillerde farqlı harifler ile belgilenüvi) "islâhlarnıñ", QIRIMTATAR halqınıñ ve tiliniñ menfaatlarında yapılğanını söylemek mümkün degildir. Yımşaq 'h' imlâda aks etilmeycek olsa da, bu meseleniñ çezimi 1938 senesinden miras olaraq alınmaq yerine serbest milliy irade tarafından qararlaştırılmalıdır.

3. Moskva tarafından 1938 senesinden itibaren devamlı telqin etilgen til añlayışına rağmen, yımşaq 'h' künümizde de alimlerniñ, yazıcılarniñ, sanatkârlarnıñ, sıradan kişilerniñ ve ilâhre tillerinden ve qalemlerinden tüşmegendir. Bunıñ sebepleri ne olsa olsun (şive farqları, ana-babadan ögrenilgen til, ilmiy ya da ameliy til añlayışı ve ilâhre), farq etmez: neticede, 1938 islâhınıñ bu tarafınıñ milletçe qabul etilgen olğanını söylemek mümkün degildir; yımşaq 'h' tilde saqlanğandır. Ümüt etilgen serbest milliy irade yıllarında ise onıñ coyulacağını beklemek mantıqlı olmaz edi.

4. Türkiye ve Romaniyadaki QIRIMTATARLAR arasında da yımşaq 'h' noqtainazarından deñişik qullanılışlar mevcuttır.

5. Ameliy noqtainazardan, tilniñ qaviyleşüvi ve dünya miqyasında (ebet, dünya miqyasında) darqaluvı içün ise, umumen 1938 islâhınıñ ve hem qardaş tillerden, hem de arap ve fars tillerinden uzaqlaştırıcı bir unsur olaraq yımşaq 'h' harfiniñ tüşürilüviniñ faydalı olğanını söylemek mümkün degildir.

Bu şartlarda, til qullanışları ve/yaki añlayışları biraz farqlı olğan qardaşlarnı ayıplamaq ya da yabancılaştırmaq yerine, muvaqqat olaraq, kiçik farqları ile, 2 variantnı temin etmek ğayet mantıqlı bir yanaşım olsa kerek. Kitaplar içün (e-kitaplar haric), böyle yapmaq biraz daha qıyın (daha doğrusı: daha pahalı) olabilir, amma bir İnternet saytı içün bu tür hususiyetler hem tehnik, hem de maliyeviy noqtainazardan ğayet qolay ve elverişlidir.

Ebet, bazı kelimelerniñ 2 yazılışınıñ mevcudiyetiniñ optimal olıp olmağanını soramaq mümkündir. Aslında, bunıñ başqa misalleri hem QIRIMTATAR tilinde (meselâ, "inanasız" yaki "inanasıñız" ve ilh.), hem de, meselâ, ingliz tilinde ("does not" yaki "doesn't" ve ilh.) mevcuttır. Bu vaziyet belki de ideal degildir, amma mevcut başqa misaller ışığında ğayet tabiiydir (bilhassa, yañı Latin imlâsına keçiş devrinde hem Oğuz, hem de Qıpçaq hasiyetlerini taşığan bir til içün).

Bazı insanlarnıñ "haq", bazılarınıñ ise "aq" imlâsını tercih etip üstün körgenine köre, aslında bir metin 4 şekilde temin etilebilir:

  1. "aq" imlâsı qullanılabilir, amma o zaman diger yazılışnı tercih etkenler hiç memnün olmaz;
  2. "haq" imlâsı qullanılabilir, amma o zaman "aq" yazılışını üstün körgenler hiç memnün olmaz (bir de hal-hazırda 1938 imlâsına alışıqlıq meselesi bahis mevzusıdır);
  3. muvaqqat olaraq, bir cümlede "aq", başqa bir cümlede ise "haq" imlâsı qullanılabilir, amma o zaman herkes deyerlik qısmen memnün olmaz (ve her cümle içün qaysı yazılışnıñ qullanılacağı haqqında tüşünmek kerekir);
  4. muvaqqat olaraq, hem "haq" imlâsını, hem de "aq" imlâsını qullanğan metinler temin etilip, olar arasındaki saylav ve tercih her bir oquyıcınıñ ferdiy qararına qaldırılabilir (bilgisayar aletleri bir metin variantından digerini avtomatik yaki yarı-avtomatik olaraq hazırlaybilir).

Doğrusını aytqanda, bu 4 yanaşımnıñ her biriniñ bir ya da bir qaç eksikligi mevcuttır. Amma eksiklikleri eñ az olğanı belki de dördüncisidir. Ondan dolayı, muvaqqat olaraq, bu saytta bu dördünci yanaşım qullanıla ve kelecekte herkes tarafından maqbul körülip qullanılğan 1 variantnıñ olacağı ümüt etile. Eñ azından, bu muvaqqat yanaşımnıñ bu mevzunıñ müzakeresine hisse qoşacağı şeksizdir.